4 października - Światowy Dzień Zwierząt

Ideą ustanowionego w 1931 roku Światowego Dnia Zwierząt Pomysł na wprowadzenie Światowego Dnia Zwierząt jest zwrócenie uwagi na problem zagrożenia wymarciem wielu gatunków zwierząt. Wybór daty podyktowany był dniem wspomnienia katolickiego świętego - Franciszka z Asyżu, uznawanego za patrona zwierząt i środowiska.

W tym roku warto zwrócić w tym dniu uwagę na wielki sukces wysiłków na rzecz ratowania zagrożonych gatunków, za jaki należy uznać wykreślenie pandy wielkiej (Ailuropoda melanoleuca) z listy gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). Jest to zwieńczenie wieloletnich starań konserwatorów przyrody na całym świecie, dowodzący skuteczności hodowli zachowawczej, prowadzonej w ogrodach zoologicznych, oraz chowu rezerwatowego, prowadzonego w zbliżonych do naturalnych warunkach pół-zamkniętych.

Niestety, w czasie kiedy panda wielka przestała być uznawana za gatunek zagrożony, jeden z niegdysiejszych przedstawicieli polskiej fauny - norka europejska (Mustela lutreola) - zmieniła status zagrożenia z "zagrożony" na "krytycznie zagrożony" wymarciem!

Norka europejska należy do rzędu drapieżnych (Carnivora), rodziny łasicowatych (Mustelidae). Jest to drapieżnik średniej wielkości, o wysmukłym i opływowym ciele z dość długim, puszystym ogonem i krótkimi kończynami o palcach spiętych niekompletną błoną pławną. Głowa jest spłaszczona, z małymi uszami. Długość ciała dorosłego osobnika sięga 45 cm (plus ok. 15 cm przypadające na ogon), a masa ciała może przekraczać 1000 g. Futro barwy brązowo-brunatnej z charakterystyczną białą plamką na pysku, obejmującą górną i dolną wargę oraz podbródek (ważna cecha diagnostyczna, odróżniająca norkę europejską od bardzo do niej podobnej norki amerykańskiej). Norka europejska bardzo dobrze pływa i nurkuje (gatunek ściśle związany z biotopami wodnymi – śródleśne cieki i zbiorniki wodne). Poluje na ryby, raki, gryzonie, żaby i owady. Prowadzi zmierzchowy i nocny tryb życia i jest zwierzęciem terytorialnym, którego areał osobniczy obejmuje do 20 ha (do 11 km wzdłuż cieków wodnych). Jako kryjówki wykorzystuje nory w brzegach strumieni i pod korzeniami drzew.

Z terytorium Polski gatunek ten ustąpił w połowie ubiegłego wieku z niewyjaśnionych przyczyn. Wcześniej występował niemal w całym kraju – prócz gór pow. 1500 m n.p.m., najpowszechniej zaś w dorzeczu Odry i Wisły (na co wskazywał już G. Agricola w 1549 r.). Brak jednoznacznej identyfikacji powodu(ów) wymierania norki europejskiej jest jednym z głównych problemów w jej ochronie. Trudnością jest również znikoma o niej wiedza i świadomość społeczna jej alarmującej sytuacji, a także stale rosnąca populacja obcej dla fauny europejskiej, ekspansywnej i agresywnej norki amerykańskiej (Mustela vison), która zajmuje niszę ekologiczną ustępującej norki europejskiej.

Polska populacja norki europejskiej już nie istnieje, jedynie kilka osobników utrzymywanych jest w Ogrodzie Zoologicznym w Poznaniu, uczestniczącym w Europejskim Programie Ochrony Zwierząt (EEP). Pula genowa opisywanego gatunku w Polsce zachowała się również w postaci zbiorów muzeów przyrodniczych i ośrodków akademickich, które wymagają pilnego skatalogowania. Obecnie norka europejska podlega w Polsce ścisłej ochronie prawnej, nie są jednak prowadzone niemal żadne działania w kierunku zachowania puli genowej tego gatunku i jego ewentualnego przywrócenia.

Sytuacja taka jest bardzo niepokojąca, zważywszy na dramatyczny stan populacji gatunku i postępujący proces jego wymierania (poza granicami Polski występuje jeszcze kilkanaście populacji endemicznych, m.in. w Rosji, na Białorusi, na Ukrainie, we Francji i w Hiszpanii). Wszystko to wskazuje na konieczność podjęcia natychmiastowych i kompleksowych działań ochronnych.

Bardzo duże nadzieje wiąże się przy tym z genetyką konserwatorską. W pierwszej kolejności konieczne jest bowiem ustalenie właściwego dla terytorium Polski podgatunku(ów) norki europejskiej, na podstawie zachowanych zasobów genetycznych (okazy muzealne, trofea myśliwskie, preparaty zoologiczne). Możliwe jest to tylko dzięki określeniu międzyosobniczego/międzypopulacyjnego podobieństwa genetycznego. Po drugie trzeba zaprzęgnąć nowoczesne, oparte na strukturze materiału genetycznego, metody hodowlane do stworzenia hodowli odtworzeniowo-zachowawczej gatunku. Po trzecie wreszcie przygotować należy grunt pod reintrodukcję do środowiska naturalnego, co wiąże się z koniecznością rozwiązania problemu norki amerykańskiej. I tu też z pomocą przychodzi nowoczesna genetyka – dzięki zastosowaniu jej metod możliwe będzie monitorowanie i kontrola zdziczałej populacji tego gatunku. Wprawdzie ciężko mówić dziś o całkowitym wyeliminowaniu tego intruza ze środowiska naturalnego, ale możliwe jest to w skali lokalnej (regionalnej), a przez to stworzenie solidnych podstaw pod rezerwatową, półotwartą hodowlę norki europejskiej na obszarach, z których norka amerykańska ustąpi.